Herbestemming Watertoren Soest: Woonhuis Over 9 Lagen
_news from europe: the netherlands
Marnix van der Meer I De Watertoren van Soest is in de afgelopen twee jaar getransformeerd van bouwvallig rijksmonument tot een bijzonder woonhuis over 9 bouwlagen; de toren is begonnen aan een tweede leven voor de 21ste eeuw. De herbestemming doet recht aan de bestaande kwaliteiten van de toren, terwijl de nieuwe functie optimaal inspeelt op de ruimtelijke mogelijkheden en beperkingen van de toren. Het project ontving de Watertorenprijs 2004 voor de beste herbestemming van een watertoren in de afgelopen twee jaar. De belangrijkste beoordelingscriteria van de Nederlandse Watertoren Stichting (NWS): het respecteren van de bestaande kwaliteiten; de functionaliteit van de herbestemming; de meerwaarde van de herbestemming en de duurzaamheid van de herbestemming. Reden genoeg om dit opmerkelijke project eens te belichten.
Watertorens in Nederland
Vanaf 1850 zijn er in Nederland zoân 260 watertorens gebouwd, waarvan er nog ongeveer 175 overeind staan. De torens dragen in belangrijke mate bij aan het industrieel erfgoed en fungeren als landmarks in het Nederlands landschap. Sloop leek lange tijd het enige perspectief voor een in onbruik geraakte watertoren. Overigens is nog ongeveer een kwart in gebruik en heeft slechts een deel een nieuwe bestemming gekregen. Zoân dertig torens in Nederland zijn omgebouwd tot restaurant, kantoorruimten, woningen, hotel of museum. De komende decennia zal het duurzaam herbestemmen van watertorens een belangrijke en lastige opgave blijven om het behoud van deze karakteristieke bouwwerken te garanderen.
Geschiedenis van de watertoren te Soest
In 1931 werd de door H.F. Mertens ontworpen watertoren voor Soest gebouwd. Ook in Oude Pekela, Stadskanaal en Bilthoven staan torens van Mertens, die tevens het hoofdkantoor van Unilever in Rotterdam heeft ontworpen. De toren is Soest is een relatief jong rijksmonument en wordt gekenmerkt door heldere vormen en een sobere detaillering. Binnen een moderne vormentaal hanteerde Mertens meer klassieke themaâs, die zichtbaar worden in de verticale geleding van het volume en de markering van een duidelijke voorgevel.
De watertoren is in 1984 buiten gebruik gesteld en tot 2002 deed het onderste gedeelte al dienst als woning en kantoor. Er zijn echter geen investeringen gedaan om het verval van de toren tegen te gaan of de woonkwaliteit structureel te verbeteren. De sterk roestende staalconstructie heeft in de loop der jaren het metselwerk het bovenste gedeelte tot 8 losse segmenten uit elkaar gedrukt en grote schade in de gevel veroorzaakt. Met kitwerk werden de enorme doorlopende scheuren in de gevel dichtgezet zonder het probleem bij de bron aan te pakken. Op verschillende plaatsen zijn gevelopeningen dichtgemetseld en op andere plaatsen zijn nieuwe kozijnen op genadeloze wijze in de gevel geplaatst. Het stalen watervat is op een onverantwoorde wijze uit het bovenste deel van de toren verwijderd, maar gelukkig bleef de prachtige plaatstalen onderzijde van het hangbodemreservoir gehandhaafd.
De opgave voor herbestemming toren tot exclusief woonhuis
In 2002 kreeg Zecc Architecten de opdracht voor de herbestemming en de restauratie van de 24 meter hoge watertoren tot een goed georganiseerd en ruimtelijk interessant woonhuis. De opdrachtgevers stelden hoge eisen aan de woonkwaliteit voor hun gezin en hechtten grote waarde aan het langdurig behoud van de toren, waardoor naast bouwkundige veranderingen aanzienlijke investeringen moesten worden gedaan in het technisch herstel van het reservoir-gedeelte.
De gevel van de toren was op de begane grond geheel gesloten waardoor de relatie met de tuin ontbrak en daglicht niet naar binnen kon treden. Een belangrijk deel van de opgave betrof dan ook het verbeteren van de daglichttoetreding en het versterken van de relatie met de achtertuin. Andere uitdagingen lagen in het bewaren van de industriële kenmerken in het interieur, het goed organiseren van meerdere kleine ronde ruimten boven elkaar en het behouden en de ruimtelijkheid in de toren.
Organisatie van de watertoren
De beperkte diameter van 6 meter en de noodzakelijke verticale ordening van het programma zijn in principe onpraktisch. De functies zijn echter zorgvuldig over de toren verdeeld naar het dagelijks leefpatroon van het gezin, waardoor onnodig traplopen wordt vermeden en de functies zoveel mogelijk profiteren van de plaats in de toren. De stalen bodem van het oorspronkelijk watervat deelt de toren in tweeën: het cilindervormige bovenste gedeelte waar het waterreservoir was ondergebracht en de in meerdere lagen opgedeelde toren daaronder.
Het woonprogramma onder het waterreservoir
In het onderste deel is het âtraditioneleâ woonprogramma ondergebracht: keuken, woonkamer en kinderkamers. Direct onder het waterreservoir is de badkamer geplaatst, om de relatie met de voormalige functie te benadrukken. Het onderste huis wordt voornamelijk overdag gebruikt en is georiënteerd op de straat en de tuin. Hiertoe is aan de voorzijde een raam teruggebracht in de ronding van het metselwerk. De nieuwe functie wordt hier op subtiele wijze op zichtbaar. Aan de achterzijde is de toren over drie lagen opgesneden en voorzien van een grote pui. Hiermee wordt de relatie met de tuin versterkt en extra daglicht binnengelaten: een grondige ingreep om een hoogwaardige woonkwaliteit te bewerkstelligen. De pui is naar buiten geplaatst, waardoor er een vide ontstaat die een open verbinding maakt tussen de verschillende programmaonderdelen. Qua vorm en detaillering zijn de nieuwe ramen zorgvuldig geïntegreerd in de bestaande toren.
In het interieur zijn nieuwe betonnen vloeren middels doorlopende wenteltrappen van verschillende materialen met elkaar verbonden, waardoor iedere laag heeft een eigen karakter krijgt. Door de detaillering en de materiaalkeuze wordt het industriële karakter van de toren versterkt.
Het bovenhuis in het voormalig waterreservoir
In het bovenste deel van de watertoren is binnen een cilindervormige ruimte een rechthoekig âmeubelâ gemaakt. De orthogonale vormgeving zorgt ervoor dat de ruimtelijke ervaring van het reservoir wordt versterkt. Het âmeubelâ is een exclusieve ruimte en herbergt de functies slapen, werken, sauna en lezen, waar de ouders zich âs avonds kunnen terugtrekken. Het sculpturale âmeubelâ in het reservoir is samengesteld uit vloeren, trappen, wanden en kasten. Via een stalen spiltrap door de oorspronkelijke ventilatieopening in het dak kan het fenomenale dakterras worden bereikt. De route naar het dakterras loopt via een nieuw transparant lantaarntje van glas en staal, waar opnieuw kenbaar wordt gemaakt dat de watertoren tegenwoordig wordt bewoond.
Technisch herstel van het reservoir-gedeelte
Om het behoud van de watertoren op lange termijn te garanderen zijn enkele grote ingrepen gedaan en is het bovenste gedeelte van de toren gerestaureerd. De roestende staalconstructie in de gevels is verwijderd om de scheurvorming in de toren te stoppen. Een nieuw dragend binnenblad vangt de krachten op van de nieuwe vloeren. Door het nieuwe binnenblad aan de bestaande metselwerk te koppelen werken de gevelbladen samen. De nieuwe betonvloeren werken als constructieve ringen tussen de wanden en gevelsegmenten. Met behulp van horizontale verankeringen in het metselwerk zijn de grote verticale scheuren overbrugd. Voor de stalen dakconstructie is een nieuwe oplegging gemaakt. Deze bouwtechnische ingrepen waren noodzakelijk voor een solide en duurzame oplossing.
Toegevoegde kwaliteit die berust op de combinatie van oud en nieuw
(fragment juryrapport Nederlandse Watertoren Stichting.)
â¦De hoedanigheid van de watertoren heeft de opdrachtgevers en de ontwerpers geïnspireerd tot het ontwikkelen van een zeer bijzondere woning, terwijl tegelijkertijd het karakter van de bestaande toren werd versterkt door de woonfunctie op geraffineerde wijze tot uitdrukking te brengen in het uiterlijk. De herbestemmingoperatie heeft meer opgeleverd dan een bijzondere woning en een behouden watertoren. Er is een unieke nieuwe situatie gecreëerd. Het bouwwerk wint aan kwaliteit, terwijl de watertoren fungeerde als inspiratiebron voor het bijzondere karakter van de woonfunctieâ¦.
Het volledige juryrapport en aanvullende informatie over de watertoren in Soest zijn te vinden op: www.zecc.nl
(*)
This project appeared on europaconcorsi home page slideshow dedicated to dutch architecture. The series was realized in cooperation with Miguel Loos. We thank him for his help, kindness and professional advice.